صرف‌نظر از اینکه، آیا پهپادهایی که توسط روسیه در جنگ اوکراین مورد استفاده قرار گرفته‌اند، ساخت ایران است که ادعاها چنین می‌گویند، اما این واقعیت را که تحلیلگران نظامی غربی بدان اذعان دارند نمی‌توان نادیده گرفت که «تهران به سرعت در حال توسعه و عملیاتی کردن پهپادهای رزمی ساخت خود در منطقه و تغییر توازن امنیتی خاورمیانه است که خود در یک لبه تاریخی تغییرات قرار دارد.»
صرف‌نظر از اینکه، آیا پهپادهایی که توسط روسیه در جنگ اوکراین مورد استفاده قرار گرفته‌اند، ساخت ایران است که ادعاها چنین می‌گویند، اما این واقعیت را که تحلیلگران نظامی غربی بدان اذعان دارند نمی‌توان نادیده گرفت که «تهران به سرعت در حال توسعه و عملیاتی کردن پهپادهای رزمی ساخت خود در منطقه و تغییر توازن امنیتی خاورمیانه است که خود در یک لبه تاریخی تغییرات قرار دارد.»
گزارش تحلیلی نشریه تقاطع شماره 17 | با پیشروی نیروهای نظامی اوکراین و عقب‌نشینی ارتش روسیه از برخی مواضع خود در جبهه جنگ که برخی کارشناسان امور نظامی آن را بیش از اقدامی تاکتیکی، ناشی از ناتوانی در مدیریت جنگ توسط روس‌ها تحلیل کرده‌اند، اما رویکرد تازه ارتش روسیه برای استفاده گسترده از پهپادها در صحنه نبرد، شرایط میدان را به‌صورت نسبی به نفع آنها تغییر داده است. پهپادهایی که اوکراینی‌ها مدعی هستند ایرانی است، ولی وزیرخارجه جمهوری اسلامی ایران این ادعا را تکذیب می‌کند.
حسین امیرعبداللهیان به خبرنگار روزنامه نیویورک تایمز گفته است: «ما مقید هستیم به هیچ یک از طرفین این جنگ سلاحی ارسال نشود؛ ارسال سلاح به هریک از طرفین، شانس راهکار سیاسی را به تعویق می‌اندازد». او همچنین در پاسخ به این سوال که آیا ارسال پهپادهای ایرانی به روسیه نقض آن چیزی که جنابعالی فرمودید، نیست؟ پاسخ داده است: «ما با روسیه همکاری‌های دفاعی داریم و همکاری‌های دفاعی ما هیچ ربطی به موضوع اوکراین ندارد. ما هیچ امکاناتی را به هیچ طرفی برای کاربرد جنگ در اوکراین نخواهیم داد. متاسفانه تبلیغات نادرستی در این زمینه صورت گرفته است.»
رسانه‌های خارجی و نقش پهپادهای ایرانی
در حالی که ایران، تحویل پهپاد به روسیه را رد می‌کند، روزنامه لوموند در مطلبی به قلم «پی‌یر بوویه»، خبرنگار و ستون‌نویس خود با دستمایه قرار دادن این موضوع، به نقل از مقامات ناتو استفاده روسیه از پهپادهای ایرانی را نشانه ضعف ارتش ولادیمیر پوتین دانسته است.
در این گزارش آمده است که ارتش روسیه از اوایل ماه سپتامبر گذشته استفاده از پهپادهایی انتحاری با برد 2 هزار و پانصد کیلومتر را آغاز کرده که بیش از تلاش برای آسیب وارد کردن به ارتش اوکراین، در جهت تخریب زیرساخت‌ها و تضعیف روحیه غیرنظامیان کاربرد داشته است.
نویسنده گزارش از پهپادهای «شاهد-136» به عنوان «سلاح مخفی» ولادیمیر پوتین نام می‌برد و می‌گوید که به اعتقاد ینس استولتنبرگ، دبیرکل سازمان پیمان آتلانتیک شمالی، ناتو، استفاده از پهپادهای شاهد نشانه ضعف ولادیمیر پوتین و ارتش تحت رهبری اوست.
به گزارش لوموند، پهپادهای شاهد-136 از تولیدات شرکت صنایع هواپیماسازی ایران موسوم به «هِسا» است که روسیه پس از تحویل آنها را تغییر رنگ داده و با نام جدید «ژرانیوم 2» مورد استفاده قرار می‌دهد. این پهپاد با وزن حدود 200 کیلوگرم شبیه یک بال دلتای 3.5 متری است که در دماغه آن یک بار انفجاری تعبیه شده و همچنین از سیستم اپتیک پیشرفته برای انجام حملات دقیق بهره می‌برد. پهپادهای شاهد که به صورت جمعی شلیک می‌شوند، قابلیت پرتاب از کامیون را دارند و با سرعتی بیش از 185 کیلومتر در ساعت به سوی اهدف تعیین شده حرکت می‌کنند.
وال استریت ژورنال نیز پیش‌تر در گزارشی با موضوع استفاده روسیه از پهپادهای بدون سرنشین ایرانی اعلام کرده بود که این پهپادهای انتحاری خطرات جدیدی برای ارتش اوکراین و نظامیان این کشور محسوب می‌شوند. در این گزارش به نقل از سرهنگ رودیون کولاگین فرمانده توپخانه هنگ 92 مکانیزه اوکراین آمده بود که پهپادهای شاهد-136 ایران به دفعات بر فراز مواضع زرهی و توپخانه‌ای اوکراین واقع در شمال شرقی منطقه خارکیف به پرواز درآمده‌اند و آنها را هدف قرار دادند. ارتش روسیه همچنین پیش از این در 25 سپتامبر گذشته از پهپادهای انتحاری شاهد برای حمله به یک ساختمان اداری در اودسا استفاده کرده بود.
این نشریه آمریکایی در گزارش خود به نقل از فرماندهان اوکراینی آورده است که هواپیماهای بدون سرنشین «شاهد-136» ایران که پیش‌تر تحویل نظامیان روسیه شده است طی چند هفته گذشته حملات ویرانگری را در منطقه خارکیف انجام دادهاند. منابع یاد شده به وال استریت ژورنال گفته‌اند که روسیه در نخستین مورد از استقرار گسترده سیستم تسلیحاتی خارجی پس از آغاز جنگ موفق شده است که با بهره‌بردن از پهپادهای ایرانی آسیب‌های جدی به نیروهای اوکراینی وارد کند.
به گفته یک فرمانده اوکراینی، پهپادهای ایرانی که معمولاً دو صورت جفت به پرواز درمی‌آیند و سپس به اهداف خود حمله می‌کنند تنها در منطقه عملیاتی هنگ 92 مکانیزه اوکراین دو هویتزر خودکششی 152 میلی متری، دو هویتزر خودکششی 122 میلی متری و همچنین دو نفربر زرهی «بی‌تی‌آر» را منهدم کرده‌اند.
سرهنگ کولاگین گفته است که روسیه قبل از استفاده گسترده از پهپادهای شاهد ماه گذشته دست به عملیات آزمایشی زده و موفق شده بود با استفاده از پهپاد یک هویتزر یدک‌کشی 155 میلی‌متری از نوع ام-777 را که از سوی ایالات متحده در اختیار ارتش اوکراین قرار گرفته بود، هدف قرار دهد.
ادعای فروش پهپادهای ایرانی به روسیه نخستین بار از سوی جان کربی، سخنگوی شورای امنیت ملی آمریکا عنوان شد که گفته بود: «برنامه روسیه برای خرید صد‌ها پهپاد جنگی از ایران نشانگر نیاز فوری مسکو به تجدید قوا پس از چهار ماه جنگ در اوکراین است».
از ادعای آمریکایی‌ها تا تمایل روس‌ها
در همین رابطه جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی آمریکا نیز در کنفرانسی خبری مدعی شده بود: «ایران برنامه حمایت نظامی از روسیه را در جنگ اوکراین دارد؛ اطلاعاتی در دست داریم که نشان می‌دهد ایران در حال آماده‌شدن برای آموزش نیروهای روس در این زمینه است. در همان زمان ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه، در پاسخ به سؤال خبرنگاران در خصوص اظهارات مشاور امنیت ملی امریکا درباره فروش فناوری‌های نوین ایرانی به روسیه، گفته بود: «سابقه همکاری‌های میان جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه در حوزه برخی فناوری‌های نوین به پیش از آغاز جنگ در اوکراین برمی‌گردد و در مقطع اخیر هیچ تحول خاصی در این ارتباط رخ نداده است».
با این وجود تنها یک روز پس از انتشار ادعای مقامات آمریکایی خبرگزاری میزان به نقل از «آر تی عربی» نوشت که «دیمیتری پسکوف، سخنگوی کاخ کرملین گفته است که مسأله «فروش پهپادهای ایرانی به روسیه» در جریان سفر پوتین به تهران بررسی نمی‌شود. » یعنی او اصل انجام این اقدام را رد نکرده بود.
اما اینکه روسیه مایل به خرید کدام یک از پهپادهای صنعت هوایی ایران است را نیز سایت خبری عصر ایران در گزارشی به نقل از شورای روابط خارجی اتحادیه اروپا در 29 تیرماه امسال مورد بررسی قرار داده و آورده است: «تهران می‌تواند با ارایه پهپادهای رزمی مانند مهاجر-6 و شاهد-129 که ارتش ایران در سوریه، عراق آزمایش کرده است، به نیاز‌های مسکو پاسخ دهد. هر دو پهپاد می‌توانند از مهمات هدایت شونده مختلف استفاده کنند. برد عملیاتی آنها به ترتیب 200 کیلومتر و بیش از هزار کیلومتر برآورد شده است؛ «جک سالیوان» مشاور امنیت ملی آمریکا پیش از این مدعی شده بود: «یک هیأت روسی طی دو بازدید از پایگاه هوایی کاشان در جنوب تهران از پهپادهای رزمی شاهد-129 و شاهد-191 بازدید کرده‌اند».
براساس این گزارش، پهپادهایی که می‌تواند در جنگ اوکراین از سوی روسیه مورد استفاده قرار گیرد یکی، شاهد-191، است که می‌تواند تا دو بمب هدایت شونده سدید-342 را حمل کند؛ این پهپاد یک پهپاد جنگی است که بر اساس فناوری رادارگریز پهپاد RQ-170 ایالات متحده ساخته شده است که یکی از آنها در سال 2011 به هنگام جاسوسی بر فراز کشورمان، به دست ایران افتاد.
سایر پهپادهای ایرانی هم که ممکن است برای روسیه مفید باشند عبارتند از: پهپاد رزمی کمان-12، کرار و ابابیل-2 والبته کمان-12 که در خدمت نیروی هوایی ایران است، هزار کیلومتر برد اعلام شده دارد و می‌تواند تا 4 مهمات از جمله موشک‌های هدایت شونده ضد تانک الماس و اخگر را حمل کند. پهپادهای کرار و ابابیل-2 پرنده‌های شناسایی و حمله سریع و همه کاره هستند که روسیه می‌تواند از آنها به عنوان پهپادهای انتحاری یا به عنوان طعمه برای آشکار کردن موقعیت پدافند هوایی اوکراین استفاده کند.
مسکو به دلیل کاربرد‌های عملیاتی ناچیز و مقیاس تولید محدود، احتمال کمتری برای دستیابی به پهپادهایی مانند «فوتروس» -بزرگترین پهپاد ایران- دارد اما می‌تواند پهپادهایی از ایران بخرد که طبق گزارش‌ها، اکنون در مقادیر زیادی تولید می‌شوند؛ مانند پهپاد دوربرد آرش و شاهد-136 که اخیراً رونمایی شده است و روسیه می‌تواند آنها را به صورت دسته جمعی مستقر کند.
در حالی که ادعای استفاده روس‌ها از پهپادهای ایرانی، همچنان در رسانه‌های مختلف خارجی ادامه دارد، «دیمیتری مدودف» رییس جمهور سابق و معاون شورای امنیت ملی روسیه پس از آنکه از یک کارخانه تولید پهپاد در حوالی مسکو بازدید کرد، در توئیتی نوشت: «پهپادها تاثیرگذاری خود را در درگیری‌های مدرن نشان دادهاند. استفاده از آنها در منطقه عملیات ویژه نظامی، یک نیاز فوری است». البته مدودف تاکید کرد: «روسیه هنوز تولید گسترده انواع پهپادهارا ایجاد نکرده است».
بازدید مدودف از این کارخانه پس از آن صورت گرفت که طی هفته‌های گذشته پهپادهای انتحاری مورد استفاده روسیه توانست ضربات شدیدی را به تاسیسات و انبار مهمات و تسلیحات اوکراین وارد آورد. انهدام سامانه دفاع موشکی اس-300 اوکراین در منطقه زاپوروژیا تنها یکی از این ضربات بود.
جنگ اوکراین و نگرانی از پهپادهای ایرانی
با این همه، روزنامه «اسراییل هایوم» به نقل از «یوگن کورنیچوک» سفیر اوکراین در اسراییل نوشت: «اگرچه اسراییل تاکنون از ارائه تجهیزات نظامی به اوکراین خودداری کرده است، اما ممکن است به زودی سیاست خود را به خاطر استفاده گسترده روسیه از پهپادهای ایرانی در جنگ اوکراین، تغییر دهد».
او در بخش دیگری از این مصاحبه می‌افزاید: «این اظهارات بدان معنا نیست که اسراییل تاکنون به اوکراین کمک نظامی نکرده بلکه بیشتر به این معناست که کمک‌ها و مشاورت‌های نظامی اسراییل تاکنون در خفا و بی‌سروصدا بوده و حالا ممکن است آشکارتر شود».
به نوشته «اسراییل هایوم»، روابط تل‌آویو و مسکو طی ماه‌های اخیر و به دنبال ارائه دادخواست انحلال «آژانس‌یهود» توسط وزارت دادگستری روسیه (به دلیل کمک‌های اسرائیل به اوکراین و جبهه غرب) و دستور «یائیر لاپید»، نخست‌وزیر اسرائیل به وزارت خارجه‌اش برای تهیه یک «بسته اقدامات» علیه مسکو در صورت بسته شدن دفتر آژانس‌یهود در مسکو، بسیار پر تنش شده است و به نظر می‌رسد که اظهارات این سفیر اوکراینی هم در همان راستا باشد که در این صورت تهران و تل آویو یک بار دیگر در اوکراین و یکی در سایه حضور روسیه در کی یف و دیگری نیز با حمایت‌های جبهه غرب در او کراین به صورت نیابتی با یکدیگر خواهند جنگید!
در همین حال، جروزالم پست، روزنامه دیگر اسراییلی نیز در گزارشی با طرح ادعایی به نقل از نیویورک تایمز نوشت: اسرائیل اطلاعات اولیه مربوط به پهپادهای ایرانی را که روسیه از آنها در حملات اخیر به اوکراین استفاده می‌کند در اختیار مقامات کی‌یف قرار داده است.
بر اساس این گزارش، یک مقام ارشد اسرائیلی موضوع اطلاع‌رسانی درباره پهپادهای ایرانی به کار گرفته شده در اوکراین را با روزنامه تایمز در میان گذاشته و همچنین یادآور شده است که یک شرکت خصوصی اسرائیلی تصاویری ماهواره‌ای از مواضع نیروهای روسی را در اختیار مسئولان اوکراینی قرار می‌دهد.
جروزالم پست در گزارش خود با اشاره به پهپادهای شاهد که مدعی است از سوی ایران تحویل روسیه شده، همچنین اذعان کرده است که استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین در مجموع با «موفقیت‌های محدودی» در صحنه نبرد به نفع روسیه همراه بوده است.
فروش سلاح به روسیه، تحولی برای ایران
در شرایطی که ایران، فروش پهپاد به روسیه را رد می‌کند، روزنامه انگلیسی «ایندیپندنت» در تحلیلی به قلم «برزو...» نوشت: کارشناسان می‌گویند که منافع روسیه و ایران در این سال‌های اخیر بطور فزاینده‌ای هم‌راستا شده است. نیکول گراوسکی، پژوهشگر مرکز بلفِر می‌گوید: «از زمان آغاز جنگ اوکراین شاهد هستیم که روسیه توجه بسیار بیشتری به روابطش با ایران نشان می‌دهد و اهمیت این روابط را بالا برده است.»
فروش سلاح به یک قدرت هسته‌ای، برای ایران یک تحول گرانسنگ خواهد بود. دهه‌هاست که تهران، مشتری سلاح‌های چینی و روسی است اما اخیرا با سرمایه‌گذاری بر یک برنامه بومی تولید پهپاد، دیپلمات‌های غربی و خاورمیانه‌ای را به هشدار آورده است.
گراوسکی می‌گوید که پهپادهایی که ایران به روسیه می‌دهد، از همان نوعی است که به حوثی‌های یمن فروخته است. این واقعیت که روس‌ها به فناوری ایران متکی باشند، مساله مهمی است و نشان می‌دهد که این یک رابطه یک سویه نیست به‌ویژه آنگاه که پای فناوری نظامی در میان باشد.
یک تحلیلگر و استاد روابط بین‌الملل درباره آنچه که «فروش سلاح توسط ایران به روسیه» خوانده شده، و نقش این پهپادها در نقاط مختلف خاورمیانه معتقد است: «اساسا تحولات منطقه خاورمیانه و اقتضائات نظامی، امنیتی و دفاعی در غرب آسیا به شدت متفاوت از حمله روسیه به خاک اوکراین است. اگر پهپادی از سوی ایران به روسیه برای به‌کارگیری در جنگ اوکراین فروخته شده باشد روس‌ها سعی دارند از این پهپادهای ارزان قیمت در جبهه جنگ و به صورت مستقیم و آشکار برای حمله به نیروها و ادوات استفاده نمایند.
«محسن جلیلوند» به شرق گفته است: «در صورتی که حماس و حزب‌الله از توان پهپادی ایران برای موازنه‌سازی امنیتی با سامانه دفاعی اسرائیل استفاده می‌کنند. یعنی حزب‌الله و حماس به دنبال جنگ مستقیم با ارتش اسرائیل نیستند، بلکه اهداف مشخصی را برای این پهپادها تعریف کرده‌اند، گاهی جاسوسی، گاهی شناسایی و گاهی هم انتحاری؛ ضمن اینکه اساسا سامانه دفاعی اسرائیل یک سامانه دفاعی بسته و شهری است در صورتی که جنگ اوکراین یک جنگ کاملا کلاسیک در دو جبهه است و طرفین با هم به شکل مستقیم درگیر می‌شوند. یعنی روسیه با همین پهپادهای ایرانی به تانک و نیروهای اوکراین حمله می‌کند. مشابه همین وضعیت برای جنگ یمن هم وجود دارد. یعنی انصارالله از موشک‌ها و پهپادها برای اهداف مشخص مانند فرودگاه، شرکت‌های نفتی و نظایر آن استفاده می‌کنند و از به‌کارگیری مستقیم آنها در جبهه جنگ خودداری می‌کند. در صورتی که برعکس، روسیه از پهپادهای ایران برای حمله مستقیم در جبهه جنگ استفاده می‌کند».
او درباره علت روی آوردن روسیه به خرید پهپادهای ایرانی و اینکه آیا این معامله، می‌تواند زمینه‌ساز فروش جنگنده‌های سوخو 35 توسط روس‌ها به ایران باشد، افزوده است: «روسیه چون خود را درگیر یک جنگ طولانی و فرسایشی در اوکراین می‌بیند سعی دارد با به‌کارگیری دیگر جنگافزارهای ارزان قیمت ساخت سایر کشورها هزینه‌های این جنگ را حتی‌المقدور برای خود کاهش دهد، به‌خصوص آنکه اکنون روسیه با حجم گسترده‌ای از تحریم‌های جامعه بین‌المللی مواجه است. لذا به‌کارگیری پهپادهای ارزان قیمت ایرانی در جنگ اوکراین یک راهکار برای کاهش هزینه است، نه بده بستانی تسلیحاتی. در همین راستا اخباری هم در خصوص خرید برخی تجهیزات جنگی از کره شمالی توسط روسیه هم رسانه‌ای شده است. به هر حال بودجه نظامی و دفاعی روسیه رقمی بین 65 تا 70 میلیارد دلار است که اساسا با بودجه 800 میلیارد دلاری پنتاگون قابل قیاس نیست».
ایران و هزینه‌های سیاسی فروش پهپاد
این تحلیلگر روابط بین‌الملل اضافه کرده است: «پس روسیه خود را موظف نمی‌داند به دلیل استفاده از پهپادهای ایرانی در جنگ اوکراین، جنگنده‌های خود را به ایران بفروشد. مساله دیگری که نباید فراموش کرد این است که روسیه در شرایط انزوای دیپلماتیک در تلاش است دیگر کشورها را شریک جرم به خود در حمله به خاک اوکراین قرار دهد. در این بین متأسفانه نوع نگاه، تصمیمات و اساسا ارزیابی غلط مقامات ایران در جنگ اوکراین سبب شد که ما شاهد هزینه‌های زیادی برای ایران به واسطه ارسال پهپاد به روسیه با هدف به‌کارگیری در این جنگ باشیم».
به گفته جلیلوند، «البته نکته مهم‌تری که نباید ناگفته بماند این است که اساسا فروش و ارسال پهپاد یک قرارداد راهبردی و استراتژیک در معادلات جنگی نیست، در صورتی که فروش جنگنده یک قرارداد راهبردیِ تسلیحاتی تلقی می‌شود. این در حالی است که به باور من روسیه چنین برآوردی از روابط و مناسبات خود با جمهوری اسلامی ایران، حتی در حوزه نظامی و علی‌رغم همکاری‌های میدانی در سوریه ندارد. یعنی برخلاف ارزیابی مقامات ایران که خود را متحد راهبردی روسیه و چین می‌دانند، مسکو به هیچ عنوان چنین نگاهی به تهران ندارد. به همین دلیل هم اساسا بنایی برای فروش جنگنده‌ها و دیگر سلاح‌های راهبردی به ایران ندارد. اما در مقابل روسیه تمایل زیادی به فروش جنگنده‌های راهبردی و دیگر جنگ افزارهای استراتژیک خود به کشوری مانند هندوستان، ترکیه و... دارد».
صرف‌نظر از اینکه، آیا پهپادهایی که توسط روسیه در جنگ اوکراین مورد استفاده قرار گرفته‌اند، ساخت ایران است که ادعاها چنین می‌گویند، اما این واقعیت را که تحلیلگران نظامی غربی بدان اذعان دارند نمی‌توان نادیده گرفت که «تهران به سرعت در حال توسعه و عملیاتی کردن پهپادهای رزمی ساخت خود در منطقه و تغییر توازن امنیتی خاورمیانه است که خود در یک لبه تاریخی تغییرات قرار دارد.» به گفته این تحلیلگران، «این هواپیماهای بدون سرنشین اغلب با اجزای بسیار گسترده‌ای که در بازار رو به رشد تجاری هواپیماهای بدون سرنشین استفاده می‌شود، ساخته می‌شوند و برخی از پهپادهای نظامی ایرانی الهام گرفته از مدل‌های ساخت اسرائیل و آمریکا هستند.»
استفاده اخیر ایران از پهپادهای رزمی انتحاری شاهد 136 و مهاجر 6 در حمله به مقرهای گروه‌های تروریستی در اقلیم کردستان عراق، یکی از نمادهای تغییر توازن قدرت در منطقه است که می‌تواند معادلات امنیتی در خاورمیانه را به سمت و سوی تازه‌ای هدایت کند.
